TÜRKİYE’DE TOHUMCULUĞUN DURUMU VE GELİŞİMİ

                                                                Mete Kaan BÜLBÜL

Türkiye’de Tohumculuk Tarihi ve Gelişimi

               Türkiye’de Cumhuriyet döneminde çeşit geliştirme ve tohumluk üretimine sistemli, geniş kapsamlı ve bilimsel temellere dayalı olarak başlanmıştır. Bu amaçla 1926 yılında, Adapazarı, Eskişehir ve  İstanbul (Yeşilköy)’de “Tohum Islah ve Üretme  İstasyonları” kurulmuştur. Bunların ardından, Ankara ve Samsun Tohum Islah  İstasyonları çalışmalarına başlamıştır. 1937 yılında “Zirai Kombinalar  İdaresi” ve 1938 yılında da “Devlet Ziraat  İşletmeleri Kurumu” nun kurulmasıyla, tohumluk üretimi hız kazanmıştır (Tuncer 1990).

                 1950 yılında 5433 sayılı yasa ile kurulan “Devlet Üretme Çiftlikleri” nden sonra çeşitgeliştirme, tohumluk üretim ve dağıtım programları daha iyi organize edilmiştir. A.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Yetiştirme ve Islahı Kürsüsü Tarım Bakanlığı adına 1953 yılında (deneme niteliğinde) Tahıl Tohumluklarının Kontrol ve Sertifikasyonuna başlamış ve 1959 yılına kadar bu görevi sürdürmüştür. Araştırma ve ıslah çalışmaları sonucu geliştirilen çeşitlerin tescil edilmesi amacıyla 1960 yılında “Bölge Çeşit Deneme Müdürlüğü” kurulmuştur (Aysu, 2006)

                    Türkiye 1963 yılında Uluslararası Tohum Test Birliğine (ISTA) üye olmuş ve ülkemizde çeşit geliştirme ve tohumculuk çalışmalarında uluslar arası kurallar uygulanmaya başlamıştır. Tohumlukların Tescil, Kontrol ve sertifikasyonu hakkında çıkarılan 308 sayılı Kanun ile tohumluk konusu önemli ölçüde disiplin altına alınarak kaliteli tohumlukların devletin garantisi altında üretim ve dağıtımı amaçlanmıştır. Ülkemizde çeşit ıslahı, tohumluk üretimi ve dağıtımında, 1980 yılından sonra, çıkarılan bir dizi teşvik yasası ile özel sektörün de tohumculuk alanına girmesi sağlanmış ve önemli yapısal değişimler gerçekleşmiştir. 

Tohumculuğun 1982 yılından önce tamamen Devlet tekelinde olan ve fiyatların dahi Devlet'çe belirlendiği bir sektör durumundan bugünkü durumuna gelmesi 1982 yılında tohum fiyatlarının serbest bırakılması,1984 yılında "Tohumluk İthalatının Serbest Bırakılması" ve 1985 yılında çıkarılan "Tohumluk Teşvik Kararnamesi" ve bunları izleyen çok uygun politikaların yürürlüğe girmesiyle mümkün olabilmiştir. Bütün bu önlem ve uygulamalardan sonra ülkemizde tohumculuk özel sektöre dayalı yeni bir yapılanma içine girmiştir. (A.Elçi)

            1983’te özel tohum şirketlerine ürettikleri tohumluğun fiyatını belirleme yetkisi verilmiştir. 1984 yılında Tohumluk ithalatı serbest bırakılmış, ayrıca ithal edilen tohumlar için sübvansiyon verilmiştir (Anonim 2007a) 

   

     1985 yılında çıkarılan tohumluk teşvik kararnamesi ve bunların uygulamaya konulması ile özel tohumculuk kuruluşlarının hem sayılarında hem de üretilen çeşit miktarında büyük artışlar olmuştur (Aysu 2006)

  

            1988 tarihinde tohum dış alımında gümrük muafiyetleri uygulaması getirilmiş, 1988 ve 1990 yıllarında da ülkemizdetohumluk satışlarında yeni düzenlemeler yapılmıştır (Kün ve ark. 1995). 

 1994 yılında çeşit koruma ve ıslahçı hakları konularında, 1997 ve 1999 yıllarında bitki çeşitlerinin tescili ve üretim izni verilmesine ilişkin yeni yönetmelikler düzenlenmiştir. 2004 yılında ıslahçı kişi ve kuruluşlarının haklarını güvence altına almak amacıyla 5042 sayılı “Yeni Bitki Çeşitlerine Ait Islahçı Haklarının Korunması” na ilişkin yasa yürürlüğe girmiştir (Gençtan ve ark. 2007). 2006 yılında Avrupa Birliği kanunları ile uyumlu hale getirilmeye çalışılmış yeni bir tohumluk yasası kabul edilmiştir.  Son olarak ta 13 Ocak 2008 tarihinde bitki çeşitlerinin kayıt altına alınması, tohumluk sertifikasyon işlemlerinde yetki devri ve tohumculuk piyasasında yetkilendirme ve denetleme yönetmelikleri yayınlanmıştır.

Dünyada ve Türkiye’de Tohumculuğun Durumu

Dünya Tohumculuğunun Genel Durumu     

  

                 Tohumluk bitkisel üretimin verimi ve kaliteyi doğrudan en önemli girdisisir.Bundan dolayı sanayileşmiş ülkeler tohumlukda araştırma ve geliştirme çalışmalarını arttırarak dünya tohum pazarında önemli yer almışlardır.Dünya tohumculuk sektöründen gelişmiş ülkeler tarafından yatırımlar sonucunda tarım teknolojileri gelişmiş, gelişen teknoloji gelişmemiş ülkelerede yayılmıştır.Gelişen tarım teknolojilerini çiftçilerin kullanımına sunulması tarımda verim ve kaliteyi arttırmıştır.

                                               Uluslararası Tohum Ticareti Büyüme Hızı (ISF 2012)

                                 Bazı ülkelerde iç ticarete konu olan tohumluk  bedeli tutarları (ISF 2011)

                 1970’li yılların sonunda ülkeler arasındaki tohum ticareti yani dünya tohumluk ticareti yaklaşık 10 milyar USD iken 2011 yılında 45 milyara çıkarak, yaklaşık 4 kattan fazla artmıştır. (ISF 2011). Dünya Ticaretinin daha serbest hale gelmesi için kurulan Dünya Ticaret Örgütü ülkeler arasında daha rahat tohum satışını sağlamış ve ticareti yoğunlaştırmıştır. Bunun sonucu olarak mısır, yembitkileri, patates, şeker pancarı,buğday,sebze tohumları ile çiçek ticareti yaklaşık olarak 3,5 milyar Dolara ulaşmıştır. 

                                                    Ülkelere göre tohum ihracatı (ISF 2011)

                Uluslararası Tohum Federasyonu (ISF) 2011yılı tohum raporunda 9,9 milyar dolar değerinde olan dünya tohum ihracatında, önde gelen ülkelerin sırasıyla Fransa (%16), Hollanda (%14,7) ve ABD (%13,9) olduğu belirtilmiştir. Fransa  543 bin ton tohumluk ihracatı yaparken, Hollanda 1333 bin ton, ABD ise 372 bin ton ihracat yapmıştır. Dünya toplam tohumluk ihracat miktarı ise 2.753.951 tondur.

                                                Ülkelere göre tohum ithalatı (ISF 2011)  

             9,098 milyar dolar değerinde olan dünya tohumluk ithalatında ilk sırayı alan ülkeler ABD (%10), Almanya (%7,8) ve Fransa (%7,5) olmuştur. Miktar bakımından ise 2011 yılında dünya tohumluk ithalatı 2.023.847 ton olarak gerçekleşmiştir. ABD 173 bin ton, Almanya (201) bin ton ve Fransa 130 bin ton tohumluk ithal etmiştir.

              Bütün bitki türleri dahil olmak üzere, tüm dünya tohumluk ve vejetatif çoğaltım materyali tüketimine karşılık gelen bir yıllık parasal değerin yaklaşık 50 Milyar ABD Doları civarında olduğu tahmin edilmektedir. Ancak bu miktar içerisinde, hem çiftçilerin kendi işletmelerinden sağladığı kayıt dışı tohumluklar hem de ticarete konu olan denetimli veya sertifikalı tohumluklar yer almaktadır. Dünya genelinde tohumculuk ticaretinin 42 Milyar ABD Dolarına ulaştığı hesap edilmektedir. (ISF 2011) 

Türkiye’de Tohumculuğun Durumu

           Türkiye toplam tohumluk üretimi, tohumculuk sektöründeki gelişmelere bağlı olarak, son 30-40 yılda sürekli bir artış eğilimi göstermiştir. Bununla beraber 1980'li yılların başı baz alınarak tohumluk üretimine bakıldığı zaman, 1980-1982 yılları ortalması 164.770 ton kadar olan toplam üretimin 1997-1999 döneminde ortalama olarak 252.184 ton/yıl, 202-2011 döneminde de ortalama olarak 637.330 ton/yıl seviyesine çıktığını görmek mümkündür. 

      Tohumculuk endüstrisi özellikle 308 sayılı kanunun çıkarılmasından ve bunu takiben özel sektörün piyasaya girmesinin ardından ülkemizde uluslar arası bir sekil kazanarak, Türkiye’nin bu sektörde dünyada kendine bir yer edinmesine, üretim hacminin artarak bir ihracat kapasitesine sahip olmasını saglamıstır. (D.Altındal, İ.Akgül).

     Toplam ihracat rakamı 2002 yılında 8112 ton iken, 2011 yılında 30554 tona ulaşmıştır. (bügem 2011)

     Toplam ithalat rakamı 2002 yılında 19227 ton iken , 2011 yılında 36754  tona ulaşmıştır. (bügem 2011)

     Bu yıllarda en çok ithal edilen ürün ise patatesdir.

Türkiye’de tohumluk ihracatı 2002 yılında 17,320 milyon dolar iken 2011 yılında 108,948 milyon dolara yüksekmiştir. (bügem 2011)

   Tohumluk ithalatı 2002 yılında 55,292 milyon dolar  iken 2011 yılında   178,121 milyon dolara yükselmiştir. (bügem 2011)

Türkiye İhracat Parasal Değerler

Türkiye İthalat Parasal Değerler

Türkiye’de Tohumculuğun Özel Sektördeki Yeri

              Özel tohumculuk kuruluşlarının  yasal ve idari engellerin kalkmasıyla, özel kuruluşlar tohum ithaline başlayarak dogrudan yurtiçinde tohum pazarlamasına başlamışlardır. Tohumculuk sektöründe özel firmaların sayısı 420 olup bunların 60’ıaynı zamanda araştırıcı kuruluş belgesine sahiptir. Tohumluk üretiminde buğday ve arpa gibi kendine döllenen bitkilerde üretim potansiyelimiz yüksektir. Ancak bu ürünlerdesertifikalı tohumluk talepleri düşüktür. Hibrit sebzelerde ise sertifikalı tohumluk kullanma potansiyelimizin yüksek olmasına rağmen yurt içi üretimi yetersizdir. (H.Velidedeoglu ve ark.)

                   Türkiye’de Tohumculuk Sektöründe Faaliyet Gösteren Özel Sektör Firmaları

               Bugün Türkiye’de üretilen sebze, patates, hibrit ayçiçeği ve hibrit mısır tohumluklarının tamamına yakını özel sektör eliyle üretilmektedir. 1980 yılından itibaren faaliyet gösteren özel sektör bugün itibariyle tohumculuk sanayinde önemli 6 bir paydaya sahiptir. Bunun nedeni bu firmaların ABD ve Avrupa’daki teknolojilerden yararlanarak nitelikli tohum kullanabilmeleri ve önemli firmalarla aynı pazarı paylaşabilmeleridir

Bitki Türlerine Göre, Faaliyet
Gösteren Tohumculuk Şirketi Sayısı (Aygün İ.Ö. 2011)

Bitki Türleri	Firma Sayısı
Serin İklim Tahılları	220
Sebzeler	117
Çayır Mera Yem Bitkileri	87
Mısır	56
Patates	34
Ayçiçeği	32
Çeltik	27
Çim Bitkileri	25
Pamuk	10
Şeker Pancarı	7

Bazı Bitki Türlerine ait Sertifikalı Tohumluk Tedarikinde, Özel  Sektör Katkısı (%), 1985-2010  (Aygün İ.Ö. 2011)

Türler	1995	2011
Buğday	3	55
Arpa	4	57
Soya	100	89
Mısır	99	100
Ayçiçeği	99	100
Patates	99	100
Sebze	100	100
Pamuk	1	100
Yem	10	54

Türkiye’de özel firmaların durumu şu şekildedir:

a) Tamamen yerli sermayeli olup, yabancı şirketler ile herhangi bir teknoloji alışverişinde bulunmayan firmalar

b) Tamamen yerli sermayeli olup, genetik materyali dışardan sağlayarak kendi markası veya yabancı şirketlerin markası ile pazarlayan firmalar

c) Yabancı sermaye ile ortak olup, genetik materyali dışardan sağlayarak kendi markası veya yabancı şirketlerin markası ile pazarlayan firmalar

d) Tamamen yabancı sermayeli olup, kendi markaları ile tohum pazarlayan firmalar. 

                                                                      Yetkili Kuruluşlar

               Tohumculuk sektöründeki faaliyetleri koordine etmek ve  sektörü dünya standartlarına taşımak amacıyla 1986 yılında Türkiye Tohumculuk  Endüstri Derneği’nin (TURK- TED) kuruluşunun resmileşmesine ve  İstanbul’da çalışmalarına başlamasına sebep olmuştur. Dernek  1991 yılında Ankara’da da bir  büro açmıştır ve bugün uğraş alanları  mısır, pamuk, patates, buğday ve diğer  tahıllar, sebze, silajlık ve diğer yemlik bitkiler, sorgum, soya, sudan otu, pancar ve  yonca tohumu olan 60 özel ve bir tane devlet kuruluşu olmak üzere toplam 61 üye  firması ile faaliyetlerine devam etmektedir. Dernek Uluslar arası Tohumculuk Federasyonu’nun da (ISF) üyesidir. (A.Küçükyılmazlar) 

Derneğin kuruluş amaçları:

a) Üyelerin haklarını ve çıkarlarını korumak,

b) Tohumculuk sektöründe faaliyet gösteren üyelerinin yurtiçi ve dışı bağlantılarını sağlamak, korumak,

c) Üyelerin konu hakkında bilgilerini arttırıcı  eğitim, gezi, sempozyum,  konferans vb düzenlemek. 

Derneğin hedefleri;

a) Fransa’daki GNIS ve Hollanda’daki NAK gibi önemli bir rolü ve sorumluluğu olan bir tohumculuk organizasyonunu kanuni bir çerçevede Türkiye’de oluşturabilmek,

b) OECD (Ekonomik  İşbirliği ve Kalkınma Örgütü), ISTA (Uluslararası

Tohumculuk Muayene Derneği), UPOV (Uluslararası Yeni Bitki Türlerini

Koruma Birliği), ISF (Uluslararası Tohumculuk Derneği) ve AB kuralları ile

karşılaştırılabilir bir ulusal tohumculuk sistemi oluşturabilmek, 7

c) UPOV’a üye olabilmek, 

               

         Bugün bu dernek dışında Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü (TIGEM), Zirai Donatım Kurumu, Tariş, Çukobirlik gibi kamu kuruluşları da özellikle buğday, arpa, pamuk ve çeşitli yem bitkileri tohumluluklarının üretimi konusunda faaliyetlerine devam etmektedirler. Diğer yandan halen Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’na bağlı olarak Tohumculuk Dairesi Başkanlığı bu konuda hizmet vermektedir.

Başkanlığın görevleri;

a) Bakanlığın ve Genel Müdürlüğün tohumculuk politikalarının belirlenmesine katkıda bulunmak ve bu politikaları uygulamak için gerekli her türlü tedbiri almak,

b) Sertifikalı tohumluk kullanımının yaygınlaştırılması ve desteklenmesi ile ilgili tedbirleri almak, bu çerçevede gerekli mevzuatı hazırlamak,

c) Hükümet programı ve kalkınma planları, yıllık programlar ve Bakanlar Kurulu kararları ile öngörülen hedeflere uygun olarak bitkisel üretimin ve kalitesinin artırılmasına hizmet edecek her türlü tohum, yumru, fide, fidan, çelik, soğan vb. çoğaltım materyaline olan ihtiyaçları tespit etmek, temini ve tahsisini sağlamak,

ç) Her türlü tohum, yumru, fide, fidan, çelik, soğan vb. çoğaltım materyaline ait ülkesel tohumluk üretim, tedarik ve dağıtım programını belirlemek ve

uygulamak, bunlarla ilgili mevzuatı hazırlamak, yayınlamak ve uygulamak,

d) Tarımsal özellikleri yönündenüstün vasıflı coğaltım materyallerinin özellikleri hakkında bilgi toplamak,

e) Tohumluk üretimleri için gerekli ebeveyn ve kademeli tohumlukların üretim programlarını hazırlamak ve bu konuda gerekli tedbirleri almak,

f) Tohumculuk sektörünün gelişmesi için gerekli tedbirleri almak, uygulamak ve bu konuda teşvik edici uygulamalar için yasal düzenlemeler dahil gerekli düzenlemeleri yapmak,

g) Süs bitkileri çoğaltım materyalinin üretim, tedarik, dağıtım, ithal ve ihracı ile ilgili her türlü mevzuat hazırlamak, uygulamak ve bu konuda gerekli tedbirleri almak,

ğ) Tohumculukla ilgili yayınları hazırlamak ve bastırılmasını sağlamak,

h) Gerekli durumlarda taşra ve Bakanlık dışı kuruluşlarla işbirliği yapmak ve koordinasyonu sağlamak,

ı) Tohumculuğun geliştirilmesine yönelik Tohumculuk Çalışma Grubu, Danışma Kurulu Tohumculuk İhtisas Kurulu ve diğer toplantıları düzenlemek,

i) Tohumculukla ilgili yabancı ülke ve yurtdışı kuruluşlarla Bakanlığın tohumculukla ilgili politikaları ve uygulamalarının takibi ve geliştirilmesi ile tohumculuk alanında uyum konusunda işbirliği yapmak ve gerekli ortak faaliyetleri yürütmek,

j) Tohumculuğun geliştirilmesiyle ilgili projeleri hazırlamak ve uygulamak, bu konuda Bakanlığın diğer birimleri ile işbirliği yapmak.

k) Tabii kaynaklarımızın korunması açısından nesli tehlikede olan yumrulu ve soğanlı süs bitkilerinin varlığının korunması için gerekli tedbirleri almak ve uygulamak,

l) Tohumculukla ilgili gerekli eğitim çalışmalarını yapmak veya yaptırmak,

m) Nesli tehlike altında olan bitki ve hayvan türlerinin uluslar arası ticaretini düzenleyen CITES yönetmeliği (Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşmenin Uygulanmasına Dair Yönetmelik) çerçevesinde CITES kapsamına giren bitki türlerinin ithalat ve ihracat izinlerini vermek, CITES ile ilgili konularda diğer Bakanlık ve uluslar arası kuruluşlarla işbirliği yapmak.

n) Doğal Çiçek Soğanlarının sökümü, Üretimi ve İhracatına Dair Yönetmelik gereğince Bakanlık tarafından yapılması gereken işleri yapmak, görevleri ifa

etmek,

o) 308 Sayılı Tohumlukların Tescil, Kontrol ve Sertifikasyonu hakkındaki kanun çerçevesinde tohumluk tedariki ile ilgili görevleri yerine getirmek, Bu kanun ve hazırlanan ilgili yönetmeliklerle belirlenen Genel Müdürlüğünün üye olduğu komitelerde üye olarak yer almak.

ö) Tohumlukların üretim, ithal veya ihraç miktarlarını tespit etmek, ilgili istatistik verileri toplamak veya kayıtlarını tutmak,

p) Her türlü tohumluk ve bitkisel çoğaltım materyalinin kalitesinin uluslararası ithal ve ihraç şartlarına uygunluğunu temin etmek,

r) Genel Müdürlükçe verilecek benzeri görevleri yapmak. (A.Küçükyılmazlar)

Kaynaklar

Altındal D. ,  Akgün İ,  Yeni Tohumculuk Yasası ve Türk Tarımına Etkileri Süleyman Demirel  Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi   

                    2(2): 27-35, 2007 ISSN 1304-9984

Aygün İ.Ö. Türkiye Tohumculuk Sanayisinin Gelişimi ve Hedefleri  TSÜAB Mart 2011

Ayhan ELÇİ  Türkiye’de Tohumculuğun Durumu ve Gelişimi

Aysu, A. 2006. Tohumlarımız Düşürülmüyor Toprağa.  http://www.sendika.org (erişim tarihi: 12.05.2007)

Anonim, 2007a. Tohumculuk Çok Uluslu  Şirketlere Devrediliyor. http://www.bianet.org (erişim tarihi: 2.05.2007)

Tohumculuk Daire Başkanlığı  http://www.tohum.bugem.gov.tr/tohum/docs/default.aspx 2011

Gençtan, T., Tugay, M.E., Geçit, H. .H., Bozkurt, B., Ergun, E.E., Ekiz, H., Yalvaç, K., Gevrek, M. N., Elçi,  A. ve Balkan, A.          

                    2007. Türkiye’de Tohumluk, Fide Ve Fidan Üretimi Ve Kullanımı.

Küçükyılmazlar A.  Tohumculuk  İstanbul Ticaret Odası Sektör Araştırması  İstanbul 2004

Kün, E. Avcı M., Harmanşah F.,  Şahin,  İ., Kayımoğlu, S. ve Duman R. 1995. Tohum ve Tohumculuğun  Gelişimi. Tarım Haftası  

                    95 Türkiye Ziraat Mühendisliği 4. Teknik Kong. 9- 13 Ocak 1995, Cilt II,  No.26,  s.927-939, Ankara.

International Seed Federation  http://www.worldseed.org/isf/seed_statistics.html 2011

Tuncer, H.O. 1990. Tohumculuk Sanayii Gelişimi. Türkiye Ticaret Sanayii Deniz Ticaret Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği.   

                       TOOBB Yay No:159, Ankara, s.2-27.

Velioğlu H.,  Bozkurt B,  Yalvaç K. , Bilici A. ,  Bal Ö.F Ülkemide Tohumculuk Sektörünün  Durumu ve Bakanlık Uygulamaları         

                 Türkiye II. Tohumculuk Kongresi 9-11 Kasın 2005 Adana